जोसेफ स्टालिन

जोसेफ स्टालिन युसोफ भिसारिओनोभिच स्टालिन
იოსებ სტალინი Иосиф Сталин
सन् १९४३ मा तेहरान सम्मेलनको समयमा स्टालिन
सोभियत सङ्घको कम्युनिस्ट पार्टीको महासचिव
कार्यकाल २ अप्रिल १९२२ – १६ अक्टोबर १९५२
पूर्वाधिकारी	भियाचेस्लोभ मलोतोभ (जिम्मेवार सचिवको रूपमा)
उतराधिकारी	गेओर्गी मालेनकोभ
सोभियत सङ्घको प्रधानमन्त्री
कार्यकाल ६ मे १९४१ – ५ मर्च १९५३
पूर्वाधिकारी	भाचेस्लोभ मलोतोभ
उतराधिकारी	गेओर्गी मालेनकोभ
रक्षा मन्त्र
कार्यकाल १५ मार्च १९४६ – ३ मार्च १९४७
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	१८ डिसेम्बर १८७८ गोरी, जर्जिया, रूसी साम्राज्य
मृत्यु	५ मार्च १९५३ मस्को, रूसी सोभियत सङ्घीय समाजवादी गणतन्त्र, सोभियत सङ्घ
राष्ट्रियता	जर्जियाली
राजनीतिक दल	सोभियत सङ्घको कम्युनिस्ट पार्टी

जोसेफ स्टालिन (रुसी: Иосиф Сталин अनुवाद:योसेफ स्तालिन; सन् १८७८ डिसेम्बर १८-१९५३ मार्च ५) सोभियत सङ्घको कम्युनिस्ट राजनीतिक नेता थिए। उनी सन् १९२४ देखि १९५३ सम्म करिब २९ वर्षसम्म सोभियत सङ्घका सर्वोच्च नेता थिए। उनी सोभियत सङ्घको इतिहासमा सबैभन्दा लामो समयसम्म सेवा गर्ने पहिलो थिए। लेनिनको मृत्यु पछि, उनी सोभियत सङ्घको कम्युनिस्ट पार्टी (सन् १९२२-१९५२) को महासचिव बन्दै सोभियत सङ्घको मन्त्रीपरिषद् (सन् १९४१-१९५३) को अध्यक्षको रूपमा सेवा गरेका थिए। सुरुमा उनले संयुक्त नेतृत्वको आडमा शासन चलाएतापनि सन् १९३० को दशकमा उनले सबै शक्तिलाई एकीकृत गरी तानाशाही स्थापना गरेका थिए। उनी अन्तरयुद्ध युगका सबैभन्दा चर्चित समाजवादी व्यक्तित्वहरूमध्ये एक थिए। उनी स्टालिनवाद र सोभियत साम्राज्यवादका समर्थक थिए।

लामो अवधिसम्म पार्टी केन्द्रीय समितिको महासचिव पदमा रहेर स्टालिनले समाजवादको निर्माणको लागि देशका अन्य नेताहरूसँग मिलेर सक्रिय सङ्घर्ष गरी विशेषरूपमा पार्टीविरोधी धाराहरू; ट्रोत्स्कीवाद तथा दक्षिणपन्थी अवसरवादको पराजयमा निकै ठूलो भूमिका खेलेका थिए। स्टालिनले विदेशमा कम्युनिस्ट अन्तर्राष्ट्रिय मार्फत मार्क्सवाद-लेनिनवादको प्रवर्द्धन गरी सन् १९३० को दशकमा विशेषगरी स्पेनी गृहयुद्धमा युरोपेली फासीवादी विरोधी आन्दोलनलाई समर्थन गरेका थिए। सन् १९३९ मा उनले नाजी जर्मनीसँग अनाक्रमण सम्झौता गरेर सोभियत सङ्घले पोल्यान्ड माथी आक्रमण गरेको थियो। सन् १९४१ मा जर्मनीले सोभियत सङ्घमाथी आक्रमण गरपछि त्यो सम्झौता तोडिएको थियो। युद्धको प्रारम्भमा भारी क्षतिको बाबजुद सोभियत लाल सेनाले जर्मनेली आक्रमणलाई प्रत्याक्रमण गरी सन् १९४५ मा बर्लिन कब्जा गर्दा युरोपमा दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्य भएको थियो। जर्मनी र उनका मित्र राष्ट्रलाई पराजित गर्ने प्रक्रियामा सोभियतले बाल्टिक देशहरूमा कब्जा गरेर मध्य तथा पूर्वी युरोप, चीन र उत्तर कोरिया भरी सोभियत पक्ष सरकारको स्थापना गरेको थियो।

प्रारम्भिक जीवन

स्टालिनको जन्म १८ डिसेम्बर १८७८ मा, जर्जियाको "गोरी"मा, भएको थियो। उनको बाल्यकालको नाम जोसेफ भिसारियोनोभिच जुगासभिली र उनको उपनाक "सोसो" थियो। स्टालिनको बुबाको नाम बेसारियोन र आमाको नाम एकातेरिन थियो। स्टालिन आफ्ना आमाबाबुका सन्तानहरू मध्ये जिवित एकमात्र सन्तान थिए।

स्टालिनका बुबाले जुत्ता कारखानामा काम गर्ने गर्दथे। बाल्यकालमा स्टालिन एकदम कमजोर थिए। उनको बुबा मदिराको लतमा डुबिरहन्थे र उसलाई पिटिरहन्थे। सुरुमा उनी यस काममा आर्थिक रूपमा सफल भएतापनि पछि उनको परिवरमा आर्थिक विपत्ति आएको थियो। त्यसपछि उनका बुबा बेसारियन रक्सीको कुलतले नराम्रोसँग प्रभावित बनेपछि उनले आफ्नी श्रीमती र छोराछोरीलाई नशामा आएर यातना दिने गर्दथे। एकातेरिन र स्टालिनले सन् १८८३ मा घर छोडेका थिए। त्यसपछिका १० वर्षसम्म उनले विभिन्न घरहरूमा बालमा बस्दै घुमन्ते जीवन बिताएका थिए। सन् १८८६ मा उनीहरू उनका पारिवारिक मित्र फादर क्रिस्टोफर चार्कभियानीको घरमा सरेपछि एकातेरिनले घरधन्दाको काम गरेर आफ्नो छोरालाई शिक्षाको लागि विद्यालयमा भर्ना गरिदिइन्। सेप्टेम्बर १८८८ मा स्टालिनले चार्कभियानीको सहयोगमा अर्थोडक्स गोरी चर्च विद्यालयमा भर्ना भएतापनि उनी झगडामा संलग्न भइरहन्थे। जब स्टालिन कुरा बुझ्ने भए उनी जर्जियाको लोक कथा र रूस विरोधी विचारबाट निकै प्रभावित बनेका थिए। त्यसपछिका दिनहरूमा उनले शैक्षिक रूपमा सफलता प्राप्त गर्दै गएका थिए। उनले चित्रकला र नाटक कक्षामा प्रतिभा प्रदर्शन गर्दै आफ्नै कविता लेख्न र गाउन थालेका थिए। स्टालिनले थुप्रै गम्भीर स्वास्थ्य समस्याहरूको सामना गरिरहनु पर्दा सन् १८८४ मा बिफरको सङ्क्रमणले उनको अनुहारमा दाग बसेको थियो। १२ वर्षको उमेरमा उनलाई घोडागाडीले ठक्कर दिँदा उनी गम्भीर घाइते बनेका थिए जसले उनको बायाँ पाखुरामा आजीवन अशक्तता निम्त्याएको थियो।

राजनीतिक यात्रा

सन् १९०२ मा २३ वर्षको छँदा खिचिएको स्टालिनको एक तस्वीर

बीसौँ शताब्दीको सुरुवातमा स्टालिनले तिफ्लिसको मौसम विभागमा काम गर्न सुरु गरेपछि उनी लगातार रूसी साम्राज्यको विरोधीको रूपमा प्रस्तुत भएका थिए। स्टालिन हडताल र विरोध प्रदर्शनमा संलग्न भइरहन्थे। जारको गुप्तचर विभागलाई स्टालिनको क्रियाकलापको बारेमा सूचना प्राप्त भएपछि उनी भूमिगत हुन बाध्य बनेका थिए। भूमिगत रहँदाखेरी स्टालिन बोल्सेभिक पार्टीमा प्रवेश गरेका थिए। सन् १९०५ मा स्टालिनले पहिलो पटक रूसी साम्राज्यको विरुद्ध छापामार युद्धमा भाग लिएका थिए। रूसमा बोल्सेभिक क्रान्तिको अगुवा भ्लादिमिर लेनिनसँग स्टालिनको पहिलो भेट फिनल्यान्डमा भएको थियो। लेनिन उनको प्रतिभा देखेर निकै प्रभावित बनेका थिए। सन् १९०७ मा स्टालिनले तिफ्लिसमा एक बैङ्कबाट साढे दुई लाख रूबल लुटेका थिए भने उक्त लुटिएको रकम पछि जार विरोधी आन्दोलनमा प्रयोग गरिएको थियो। स्टालिनले सन् १९०६ मा पहिलो बिहे केटेभान स्वानिजेसँग गरेका थिए। विवाहको एक वर्षपछि स्टालिनको एक छोराको जन्म भएको थियो। तिफ्लिसमा बैङ्क डकैती पछि स्टालिन जर्जिया छोडेर भाग्नु परेको थियो। त्यसपछि उनी अजरबैजान बाकु सहरमा बस्न थालेका थिए। विवाहको एक वर्षपछि अर्थात् सन् १९०७ मा स्टालिनको श्रीमती केटेभानको टाइफाइडका कारण मृत्यु भएको थियो। यो घटनाले स्टालिनलाई स्तब्ध पारेको थियो। स्टालिनले आफ्नो छोरालाई उसको मामाघरमा हजुरबा हजुरआमालाई छोडेर पूर्णरूपले क्रान्तिको होमिएका थिए। यस समयमा नै उनले आफ्नो नाम बदलेर स्टालिन राखेका थिए। विद्रोहीको आरोपमा स्टालिनलाई कयौँपटक गिरफ्तार गरिएको थियो। सन् १९१० मा उनलाई साइबेरिया पठाइएको थियो।

अक्टोबर क्रान्ति

स्टालिनको भ्लादिमिर लेनिनसँगको पहिलो भेट सन् १९०५ मा फिनल्यान्डको ग्रान्ड डचीमा टाम्पेरेमा भएको सम्मेलनमा भएको थियो।

बोल्सेभिक अखबार प्राभदाको पहिलो अङ्क, जसका स्टालिन सम्पादक थिए

सन् १९१७ मा लेनिनको अगुवाईमा रूसमा अक्टोबर क्रान्ति नामक एक कम्युनिस्ट क्रान्ति सफल भएको थियो। लेनिनले जनतासामु शान्ति, जमीन र रोटीको बाचा गरेका थिए। स्टालिनले यो क्रान्तिमा ठूलो भूमिका निर्वाह गरेका थिए। उनी त्यसबेला बोल्सेभिक पार्टीको पत्रिका प्राभदा चलाउने गर्दथे। जब उनले लेनिनलाई जारको सेनाबाट मुक्त गरेर फिनल्यान्ड पुग्न मद्दत गरे तब स्टालिनलाई पार्टीमा ठूलो पद दिइएको थियो। जारको शासन अन्त्य भएपछि रूसमा गृहयुद्ध सुरु भएको थियो। गृहयुद्धको समयमा स्टालिनले पार्टीका भगुवा र विरोधीहरूको हत्या गर्न खुलेआम आदेश दिएका थिए। जब लेनिन सत्तामा आए उनले स्टालिनलाई कम्युनिस्ट पार्टीको महासचिव नियुक्त गरिदिएका थिए।

रूसको अधिनायक

सन् १९२४ को जनवरीमा लेनिनको मृत्यु पछि स्टालिनले आफैलाई लेनिनको उत्तराधिकारीको रूपमा प्रस्तुत गरेतापनि पार्टीका बहुमत नेताहरूले लेनिनपछि लिओन त्रोत्स्की नै उनको उत्तराधिकारी मान्दै आएका थिए। कतिपय मानिसहरूले त्रोत्स्कीलाई निकै आदर्शवादी मान्दथे तर स्टालिनलाई भने उनको सिद्धान्त वास्तविक जीवनमा लागू गर्न निकै मुस्किल हुने अडानमा थिए। यस समय स्टालिनले आफ्नो राष्ट्रवादी मार्क्सवादी विचारधारालाई जोरसँग प्रचार गर्न सुरु गरेका थिए। यस विचारधारा अनुसार उनको लक्ष्य सोभियत सङ्घलाई बलियो बनाउने थियो। जब त्रोत्स्कीले स्टालिनको योजनाको विरोध गरे तब स्टालिनले उनलाई देश निकाला गरिदिए। सन् १९२० को दशकको अन्त्य तिर स्टालिन सोभियत सङ्घको तानाशाह बनिसकेका थिए।

सोभियत सङ्घको औद्योगीकरण

बीसको दशकमा नै स्टालिनले पञ्चवर्षीय योजनाबाट देशको प्रगतिको लागि काम गर्न सुरु गर्दै सोभियत सङ्घलाई आधुनिक देश बनाउन जुटेका थिए। यदि सोभियत सङ्घमा औद्योगीकरण भएन भने कम्युनिस्ट अक्टोबर क्रान्ति असफल हुने, देश बर्बादी तर्फ धकेलिने र यस्तो अवस्थामा छिमेकको पूँजीवादी देशले सोभियत सङ्घलाई सजिलै कब्जा गर्छन् भन्ने उनको विचार थियो। स्टालिन शासनमा सोभियत सङ्घमा कोइला, तेल र स्टिलका उत्पादन कयौँ गुणाले वृद्धि भएको थियो। देशले द्रुतगतिमा आर्थिक प्रगति गरिरहँदा स्टालिनले आफ्नो योजनाहरूलाई निकै कडाइका साथ लागू गरेका थिए। स्टालिनको पञ्चवर्षीय योजनाबाट सन् १९३० को दशकमा विश्वव्यापी महामन्दीबाट सोभियत सङ्घ प्रभावित हुनबाट जोगिएको थियो।

रूसको भोकमरी भूमीसुधार

स्टालिन सत्तामा आउँनेबेला रूसमा धेरैजसो जमिन सानो सानो टुक्रामा बाँडिएको थियो भने खेतमा निकै कम अन्न उब्जनी हुन्थ्यो जसकारण यहाँ प्रायः भोकमरी चलिरहन्थ्यो। स्टालिनले खेतीको आधुनिकीकरण सुरु गरी थुप्रै जग्गाहरूलाई राष्ट्रियकरण गरिदिएका थिए। यस निर्णयको विपरीत किसानहरूले जीवजन्तूको हत्या र अन्न लुकाएर विरोध गर्दा लगभग पचास लाख मानिसहरूको भोकमरीका कारण मृत्यु हुन पुगेको थियो। यसले निराश भएका स्टालिनले उनको नीतिको विरोध गर्ने किसानहरुलाई गिरफ्तार गरी हत्या गर्न सुरु गरेका थिए जसकारण दसौँ लाख मानिसहरू मारिएका थिए। सन् १९३० दशकको अन्त्य तिर सोभियत सङ्घमा जमिन पूर्णतः राष्ट्रियकरण हुँदा अन्नको उत्पादन कयौँ गुणाले वृद्धि भएको थियो।

स्टालिनको आतङ्क

स्टालिनले आफूलाई एक नरम र देशभक्त नेता रूपमा प्रचार गर्ने गरेता पनि उनले आफ्ना विरोधीहरूको हत्या गर्ने गरेका थिए। स्टालिनको गुप्तचर प्रहरीले निकै कडाइका साथ उनको नीतिहरू लागू गर्दथ्यो। साम्यवादको विरोध गर्ने तीस लाख मानिसहरूलाई साइबेरियाको गुलाग इलाकामा जबरजस्ती निर्वासित गरिएको थियो। यसबाहेक करिब साढे सात लाख मानिसहरूको हत्या गरिएको थियो।

दोस्रो विश्वयुद्ध

सन् १९३९–१९४१: नाजी जर्मनीसँग सम्झौता

एक मार्क्सवादी-लेनिनवादीको रूपमा स्टालिनले "प्रतिस्पर्धी पूँजीवादी शक्तिको बीचमा पक्कै पनि द्वन्द्व हुनेछ" भन्ने धारण राख्दथे। नाजी जर्मनीले सन १९३८ मा अस्ट्रिया र चेकोस्लोभाकियालाई विलय गरेपछि उनी युद्धको बीजारोपण भइरहेको मान्दथे। फ्रान्स र बेलायत विरुद्धको जर्मन युद्धबाट युरोपमा सोभियत प्रभुत्वको सिर्जना हुनेछ भन्ने सोचेर उनले सोभियत सङ्घलाई तटस्थ राख्ने प्रयास गरेका थिए। सैन्य रूपमा, सोभियतले पूर्वबाट पनि सुरक्षा खतरा देखिरहेको थियो। सन् १९३० को दशकको उत्तरार्धमा विस्तारवादी जापान र सोभियत सैनिकको झडप भइरहन्थ्यो। स्टालिनले सैन्य सुदृढीकरण सुरु गरी सन् १९३९ जनवरी बाट सन् १९४१ जुन सम्ममा लाल सेनाको आकारलाई दोब्बर भन्दा धेरैले वृद्ध गराएतापनि यसका अधिकारीहरूको तालिम कमजोर थियो। सन् १९४० देखि सन् १९४१ को बीचमा उनको सैनिकहरूलाई मार्जित गरेतापनि युद्धको समयमा तालिम प्राप्त अधिकारीको एकदम अभाव भएको थियो।

सन् १९३९ मा क्रेमलिनमा जर्मन विदेशमन्त्री जोआकिम भोन रिबेन्ट्रोपलाई अभिवादन गर्दै स्टालिन

बेलायत र फ्रान्स सोभियतसँग गठबन्धन गर्न अनिच्छुक देखिएपछि स्टालिन जर्मनतर्फ मोडिएका थिए। सन् १९३९ मे ३ मा स्टालिनले पश्चिम तर्फ झुकाव राख्ने आफ्ना विदेश मन्त्री म्याक्सिम लित्भिनोभलाई हटाएर भ्याचेस्लाभ मोलोतोभलाई विदेश मन्त्री चुनेका थिए। त्यसपछि जर्मनीले सोभियतसँग वार्ता सुरु गरी पूर्वी युरोपलाई दुई शक्तिको बीचमा विभाजन गर्ने प्रस्ताव गरेको थियो। स्टालिनले यस समय भूभाग विस्तार गर्ने तथा जर्मनीसँग अस्थायी शान्तिको अवसर देखेका थिए। सन् १९३९ को अगस्टमा सोभियत सङ्घले जर्मनीसँग मोलोटोभ-रिबेनट्रोप सन्धिमा हस्ताक्षर गरेको थियो। यो एक अनाक्रमण सन्धी थियो जसमा सोभियत विदेश मन्त्री र जर्मन विदेश मन्त्री जोआचिम भोन रिबेनट्रोपले हस्ताक्षर गरेका थिए। एक हप्ता पछि, जर्मनीले पोल्यान्ड माथि आक्रमण गर्दा फ्रान्स तथा ब्रिटेनले जर्मनी विरुद्ध युद्धको घोषणा गरेको थियो। औपचारिक घोषणामा शान्ति व्यवस्था कायम गराउन १७ सेप्टेम्बरमा लाल सेना पूर्वी पोल्यान्डमा प्रवेश गर्दा पोल्याण्ड राज्यको पतन भएको थियो। २८ सेप्टेम्बर मा, जर्मनी र सोभियत सङ्घले जितेको नयाँ भूभाग मध्ये केही साटासाट गर्दा जर्मनीले लुब्लिन र वार्सा क्षेत्र लियो भने सोभियतले लिथुआनिया क्षेत्र प्राप्त गरेको थियो। केहि पछि स्टालिनको उपस्थितिमा जर्मन-सोभियत फ्रन्टियर सन्धि भएको थियो। ब्रिटिसले जर्मनी माथि नाकाबन्दी लगाएपनि त्यसलाई उपेक्षा गर्दै दुई देश बीचको व्यापारले निरन्तरता पाइरहेको थियो। सोभियतहरूले पूर्वी फिनल्यान्डका केही भागहरूमा दाबी गरेतापनि फिनल्यान्ड सरकारले यसलाई अस्वीकार गरेको थियो। सोभियतहरूले नोभेम्बर १९३९ मा फिनल्यान्डमा आक्रमण गर्दा सङ्ख्यात्मक हिसाबले न्यूनतम फिनल्यान्डेली सेनाले लाल सेनालाई रोकेर राखेको थियो। अन्तर्राष्ट्रिय जनमतले फिनल्यान्डलाई समर्थन गर्दा सोभियतहरूलाई राष्ट्र सङ्घबाट निष्कासित गरिएको थियो। फिनल्यान्डलाई पराजित गर्न असमर्थ भएपछि, सोभियतहरूले एक अन्तरिम शान्ति सन्धिमा हस्ताक्षर गरे, जसमा उनीहरूले फिनल्यान्डबाट क्षेत्रीय रियायतहरू प्राप्त गरेका थिए। सन् १९४० जुन महिनामा लाल सेनाले बाल्टिक राज्यहरू कब्जा गरी अगसलाई जबरजस्ती सोभियत सङ्घमा विलय गरिएको थियो। बेसाराबिया र उत्तरी बुकोविना, रोमानियाका केही भागहरूमा पनि आक्रमण गरी कब्जा गरिएको थियो। सोभियतहरूले जन दमनका साथ यी नयाँ पूर्वी युरोपेली क्षेत्रहरूमा असहमतिलाई रोक्न खोजेका थिए। सबैभन्दा उल्लेखनीय उदाहरणहरू मध्ये एक अप्रिल र मे १९४० को क्याटिन नरसंहार थियो, जसमा पोल्यान्डेली सशस्त्र बल, प्रहरी र बुद्धिजीवीहरू मध्ये लगभग २२,००० सदस्यहरूलाई मृत्युदण्ड दिइएको थियो।

सन् १९४० को मध्यमा फ्रान्समाथि जर्मन विजय र कब्जाको गतिले स्टालिनलाई आश्चर्यमा पारेको थियो। उनले जर्मनहरूसँगको कुनै पनि द्वन्द्वलाई टार्नको लागि तुष्टीकरणमा जोड दिएका थिए। सन् १९४० अक्टोबरमा अक्ष शक्ति जर्मनी, जापान र इटालीले त्रिपक्षीय सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेपछि स्टालिनले पनि सोभियत सङ्घलाई अक्षीय गठबन्धनमा सामेल हुने प्रस्ताव गरेका थिए। जर्मनीप्रति शान्तिपूर्ण भाव देखाउन सन् १९४१ को अप्रिलमा सोभियत सङ्घले जापानसँग तटस्थता सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेको थियो।

सन् १९४१–१९४२: जर्मन आक्रमण

सन् १९४१ मा मस्को वरपर पुरुष सैनिकहरूको साथमा महिलाहरूद्वारा ट्याङ्कलाई अवरोध गर्ने खाडलहरू खन्दै।

सन् १९४१ को जुनमा जर्मनीले अपरेसन बार्बरोसा सुरु गरेर सोभियत सङ्घ माथि आक्रमण गरेको थियो। योसँगै दोस्रो विश्वयुद्धको पूर्वी मोर्चाहरू बीच युद्ध सुरु भएको थियो। गुप्तचर निकायले बारम्बार जर्मनीको काम बारे उनलाई चेतावनी दिएपछि स्टालिन आश्चर्यचकित बनेका थिए। उनले सुरक्षा समिति खडा गरे जसको प्रमुख सुप्रिम कमान्डरको रूपमा उनी स्वयं र सैन्य सुप्रिम कमान्डका प्रमुख चिफ अफ स्टाफ जर्जी जुकोभलाई बनाएका थिए। जर्मन टेक्टिक ब्लिट्क्रिज सुरुमा निकै प्रभावकारी थियो। पश्चिमी सिमामा रहेको सोभियत वायु सेना २ दिन भित्र नष्ट भएको थियो। जर्मन एकीकृत सेना चाँडै नै सोभियत भूभागको निकै भित्री भागसम्म प्रवेश गरेको थियो। युक्रेन, बेलोरुसिया र बाल्टिक राज्यहरू जर्मनको कब्जामा आएका थिए भने लेलिनग्रादमा घेराबन्दी सुरु भएको थियो। सोभियत विस्थापित नागरिकहरूको मस्को र आसपासका सहरहरूमा लहर आउँदा जुलाई सम्म जर्मन लुफ्त्वाफेले मस्कोमा बमबारी गर्न सुरु गरेको थियो। अक्टोबरबाट जर्मन सेनाले राजधानीमा पूर्ण आक्रमण गर्ने अनुमान गरिएको थियो। सोभियत सरकारलाई खाली गरेर समरा कुइबिसेभमा सार्ने योजना बनाइएको भएतापनि यहाँबाट पलायन भयो भने सैनिकहरूको मनोबल गिर्ने अनुमान गरी स्टालिनले मस्को मै रहने निर्णयका थिए। मस्को माथिको जर्मनण आक्रमण २ महिनापछि प्रतिकूल चिसो मौसमी अवस्थाको कारणले रोकिएको थियो।

जुकोभ र अन्य जनरलहरूको सुझाव विपरित स्टालिनले रक्षात्मक भन्दा पनि आक्रामक रणनीतिलाई जोड दिएका थिए। सन् १९४१ जुनमा उनले "स्कर्च्ड अर्थ" नीतिको आदेश दिएका थिए। उनले पूर्वाधार र खाद्य आपूर्ति जर्मनले कब्जा गर्नुअघि नै नष्ट गर्ने आदेश दिँदै जर्मन सेना पुगेका क्षेत्रमा १ लाख राजनैतिक बन्दीको हत्याको आदेश दिएका थिए। उनले सैन्य कमान्डको सफाइ गरी कयौँ उच्च अधिकारीलाई घटुवा वा सरुवा गरी अन्यलाई पक्राउ तथा मृत्युदण्ड दिएका थिए। आदेश नं २७० बाट, सैनिकलाई युद्धबन्दी हुनु भन्दा लड्दै मर्नको लागि आदेश दिइएको थियो। उनले युद्धबन्दी भएकाहरूलाई देशद्रोहीको रुपमा प्रस्तुर गरेका थिए। जर्मनद्वारा युद्धबन्दी बनाइएकाहरू मध्ये उनका छोरा याकोभ पनि थिए। उनको जर्मन हिरासतमा मृत्यु भएको थियो। सन् १९४२ को जुलाईमा स्टालिनले आदेश नं २२७ जारी गरी अनाधिकृत रूपमा पछि हट्नेहरूलाई लडाइँको अग्रमोर्चामा राखिने निर्णय गरेका थिए। लडाइँको बीचमा दुवै जर्मन र सोभियत सेनाले जेनेभा सम्मेलनले कायम गरेका युद्धका नियमहरू तोडी सोभियतहरूले नाजीद्वारा भएको कम्युनिस्ट, यहूदी र रोमानीहरूको नरसंहारलाई व्यापक रूपमा प्रचार गरेका थिए। स्टालिनले नाजी विरोधी सेमिटिज्मको उपयोग गरी सन् १९४२ को अप्रिलमा सोभियत युद्ध प्रयासको लागि यहूदी र विदेशी समर्थन जुटाउन यहूदी विरोधी फासिस्ट समितिलाई प्रायोजित गरेका थिए।

सुधार

मुक्तिपछिको स्टालिनग्राद सहरको केन्द्र, सन् १९४३ फेब्रुअरी २

सोभियतले संयुक्त अधिराज्य र संयुक्त राज्य अमेरिकासँग गठबन्धन गरेका थिए। संयुक्त राज्य अमेरिकाले सन् १९४१ मा जर्मनी विरुद्धको युद्धमा सामेल भएपनि सन् १९४२ को अन्त्यसम्म थोरै मात्र प्रत्यक्ष अमेरिकी सहायता सोभियतहरूमा पुगेको थियो। आक्रमणको प्रतिक्रियामा सोभियतहरूले मध्य रूसमा आफ्ना औद्योगिक उद्यमहरूलाई तीव्र पारी लगभग पूर्ण रूपमा सेनाको उत्पादनमा ध्यान केन्द्रित गरेका थिए। उनीहरूले जर्मन उत्पादकता भन्दा पनि उच्च स्तरको औद्योगिक उत्पादकता हासिल गरेका थिए। युद्धको समयमा स्टालिन रूसी अर्थोडक्स चर्चप्रति बढी सहिष्णु थिए, यसलाई आफ्ना केही गतिविधिहरू पुनः सुरु गर्न र सेप्टेम्बर १९४३ मा मुखिया सेर्गियससँग भेट्न अनुमति दिएका थिए। उनले साँस्कृतिक अभिव्यक्तिको फराकिलो दायरालाई पनि अनुमति दिँदा विशेषगरी पहिले दमन गरिएका लेखक र कलाकारहरू जस्तै अन्ना अख्मातोभा र दिमित्री शोस्ताकोभिचलाई उनीहरूको कामलाई व्यापक रूपमा फैलाउन अनुमति दिएका थिए। द इन्टर्नास्योनाल लाई देशको राष्ट्रिय गानबाट हटाएर अझै बढी देशभक्तिपूर्ण भावको गीतलाई राष्ट्रिय गान बनाइएको थियो।

सन् १९४२ अप्रिलमा स्टालिनले पूर्वी युक्रेनमा जर्मन-नियन्त्रित खार्कोभलाई कब्जा गर्ने प्रयासको लागि सोभियतहरूको पहिलो गम्भीर जवाफी आक्रमणको आदेश दिएर स्टाभकालाई रद्द गरेतापनि यो आक्रमण असफल सावित बनेको थियो। त्यस वर्ष हिटलरले आफ्नो प्राथमिक लक्ष्यलाई पूर्वी मोर्चामा समग्र विजयबाट, दीर्घकालीन जर्मन युद्ध प्रयासको लागि महत्त्वपूर्ण दक्षिणी सोभियत सङ्घमा तेल क्षेत्रहरू सुरक्षित गर्ने लक्ष्यमा सारेका थिए। जब लाल सेना जनरलहरूले हिटलरले प्रयासहरू दक्षिणतिर सार्न सक्ने प्रमाणहरू देखे तब स्टालिनले यसलाई मस्को कब्जा गर्ने नयाँ प्रयासमा एक अस्पष्ट चाल मानेका थिए। जुन १९४२ मा, जर्मन सेनाले स्टालिनग्रादलाई लक्ष्य गर्दै दक्षिणी रूसमा ठूलो आक्रमण सुरु गर्दा स्टालिनले लाल सेनामाझ सहरलाई कुनै पनि हालतमा अधिकार गर्न आदेश दिएका थिए। यसको परिणामस्वरूप स्टालिनग्रादको लामो युद्धको सुरुवात भएको थियो।

मृत्यु

स्टालिनको मृत्यु सन् १९५३ मार्च ५ का दिन भएतापनि उनको मृत्युको घोषणा मार्च ६ का दिन गरिएको थियो।

सन्दर्भ सामग्रीहरू

किताब

• Conquest, Robert (१९९१), Stalin: Breaker of Nations, New York and London: Penguin, आइएसबिएन 978-0-14-016953-9। 
• Montefiore, Simon Sebag (२००३), Stalin: The Court of the Red Tsar, London: Weidenfeld & Nicolson, आइएसबिएन 978-1-84212-726-1। 
• Montefiore, Simon Sebag (२००७), Young Stalin, London: Weidenfeld & Nicolson, आइएसबिएन 978-0-297-85068-7। 
• Service, Robert (२००४), Stalin: A Biography, London: Macmillan, आइएसबिएन 978-0-333-72627-3। 
• Kotkin, Stephen (२०१४), Stalin: Paradoxes of Power, 1878–1928, London: Allen Lane, आइएसबिएन 978-0-7139-9944-0। 
• Khlevniuk, Oleg V. (२०१५), Stalin: New Biography of a Dictator, New Haven and London: Yale University Press, आइएसबिएन 978-0-300-16388-9। 
• Volkogonov, Dimitri (१९९१), Stalin: Triumph and Tragedy, London: Weidenfeld and Nicolson, आइएसबिएन 978-0-297-81080-3।